Diwa dyplomatką

Przybycie Madame Adelaide Ristori do Nowego Jorku zrobiło prawdziwą furorę. Jest oblegana przez setki gości w Fifth Avenue Hotel. Każdego z nich przyjmuje równie ciepło, poświęcając mu ogromną uwagę, i nie okazuje przy tym zmęczenia.

  • The New York Times, 15.09.1866  (tłum. K. Chomicka)

Podczas wizyty w Cividale del Friuli w sierpniu tego roku zwróciłam uwagę na pomnik sporych rozmiarów, stojący w samym centrum miasta. Okazało się, że jest on poświęcony najsłynniejszej włoskiej aktorce teatralnej dziewiętnastego wieku, Adelaide Ristori, uwielbianej przez ówczesną publiczność, nie tylko we Włoszech.

Artystka urodziła się właśnie w Cividale, w 1822 roku, jako córka wędrownych aktorów, którzy akurat tam występowali. Cała jej rodzina miała zapędy artystyczne: jeden z braci próbował aktorstwa, ale ostatecznie został zawiadowcą stacji kolejowej w Foggi, drugi występował jako śpiewak w operach komicznych, a potem uczył aktorstwa, młodsza o rok siostra Carolina też była aktorką, jednak nie osiągnęła takich sukcesów jak Adelaide. Ta już jako kilkumiesięczne dziecko pojawiała się na scenie.

W wieku czternastu lat odniosła swój pierwszy sukces w roli Franceski da Rimini w tragedii Silvia Pellico pod tym samym tytułem [o historii Franceski i Paola pisałam TUTAJ]. Jako osiemnastolatka grała Marię Stuart we włoskiej wersji sztuki Friedricha Schillera. Przez kilka lat występowała w Turynie, w słynnej Compagnia Reale Sarda, założonej w 1821 roku przez króla Sardynii, Wiktora Emanuela I, by promować „edukację i rozrywkę dla ludu”; była też członkinią trupy teatralnej w Księstwie Parmy.

W 1846 roku podczas występów swojego zespołu w Teatro Metastasio w Rzymie, Adelaide poznała syna właścicieli teatru, markiza Giuliana Capranikę del Grillo. Rok później została jego żoną i w ciągu kilku następnych lat urodziła czworo dzieci. W 1853 roku wróciła na scenę. Ten związek wywołał skandal, ponieważ w tamtych czasach aktorów i aktorki uważano za osoby z marginesu społeczeństwa. Również rodzice Giuliana, markiz Bartolomeo Capranica del Grillo i księżniczka Flaminia Odescalchi, byli początkowo przeciwni temu małżeństwu. 

Adelaide Ristori Capranica markiza del Grillo. Litografia Eduarda Kaisera ze zbiorów wiedeńskiej Albertiny.

Jako żona arystokraty Ristori stała się bardzo zamożna, dysponowała na przykład luksusowym wagonem kolejowym, którym podróżował jej zespół teatralny. Sama zresztą dobrze zarabiała. Jej ówczesny kontrakt w Turynie opiewał na 20 tysięcy lirów rocznie, wypłacanych w złotych napoleonach. Dysponując sporymi pieniędzmi, hojnie wspierała rodziców i rodzeństwo, pomnożyła też dzięki mądrym inwestycjom majątek rodziny Capranica. Miała prawo do 3 tygodni urlopu na wypadek choroby w rodzinie. Mogła odmawiać występowania w rolach męskich (en travesti) i takich, które uzna za niemoralne (dlatego zrezygnowała z zagrania w Damie kameliowej). 

Ristori często prowadziła swoistą działalność polityczną na terenach włoskich, pozostających pod panowaniem Habsburgów czy Burbonów. Jej występy teatralne regularnie były przerywane przez policję, gdyż patriotycznie nastawiona aktorka wykrzykiwała ze sceny hasła na rzecz wyzwolenia i zjednoczenia Włoch oraz ku chwale ich późniejszego władcy Wiktora Emanuela II, wówczas tylko króla Sardynii.

Dopiero w 1855 roku zadebiutowała w Paryżu, w partii Franceski. Została wpierw przyjęta dość chłodno, ale niebawem podbiła francuską stolicę tytułową rolą w sztuce Mirra osiemnastowiecznego dramaturga, Vittoria Alfieriego. Bohaterka tragedii, luźno inspirowanej greckim mitem o matce Adonisa, została ukarana przez Wenus za grzech swojej matki, która kiedyś zlekceważyła boginię. Karą jest kazirodcza miłość, jaką Mirra skrycie darzy swego ojca. 

Jako że uznano Ristori za rywalkę sławnej francuskiej tragiczki Rachel Félix, Paryż podzielił się na dwa obozy. Pod drzwiami teatrów dochodziło do scysji i przepychanek wielbicieli obu artystek. Nigdy tak naprawdę się nie spotkały, ale francuska aktorka stwierdziła, że darzą się wzajemnym podziwem i szacunkiem. Grą Ristori zachwycali się Aleksander Dumas ojciec, Teofil Gautier, George Sand i Alfred de Musset.

Ristori jako biblijna Judyta w dramacie Giacomettiego. Fotografia ze zbiorów Muzeum Aktora w Genui.

Podczas tournée po Europie (między innymi w listopadzie 1856 roku wystąpiła w Warszawie i w Krakowie w komedii Mirandolina Carla Goldoniego) Ristori pojawiła się znowu w Paryżu, we włoskojęzycznej wersji Medei francuskiego dramatopisarza, Ernesta Legouvé. Swój sukces w tej sztuce powtórzyła potem w Londynie. W 1857 roku odwiedziła Madryt; dwa lata później objechała Hiszpanię i Portugalię, grając tym razem po hiszpańsku przed entuzjastyczną publicznością rolę królowej Joanny Szalonej w napisanym kilka lat wcześniej dramacie Locura de amor (Miłosne szaleństwo) Manuela Tamayo y Baus.

W 1866 roku, niedługo po zakończeniu wojny secesyjnej, Ristori złożyła pierwszą z czterech wizyt w Stanach Zjednoczonych, gdzie zebrała wiele braw, zwłaszcza w Elżbiecie, królowej Anglii Paola Giacomettiego. Tylko Mark Twain w pewnym kalifornijskim dzienniku skomentował jej triumf jako efekt determinacji gazet i przedsiębiorczości menedżerów.

Ristori jako Elżbieta I. Zdjęcie ze zbiorów Muzeum Aktora w Genui.

Rok później aktorka wystąpiła w Nowym Jorku podczas światowej premiery dramatu Giacomettiego Maria Antonina, napisanego specjalnie dla niej. Publiczność, dla której spektakl był przeznaczony, nie rozumiała tekstu, bo do wyboru miała wersję włoską lub francuską, dlatego zdecydowano się oprzeć przedstawienie na stronie wizualnej, a dokładniej na kostiumach. Aktorzy przebierali się do każdego aktu. Scenografię  do spektaklu zamówiono w najlepszym warsztacie ówczesnych teatrów operowych, w teatrze San Carlo w Neapolu.

Zamieszanie wokół kostiumów do Marii Antoniny było takie, że cesarzowa Eugenia, żona Napoleona III, zechciała je obejrzeć, zanim zostały spakowane przed wysłaniem ich do Stanów Zjednoczonych. To zainteresowanie cesarzowej wykorzystano później w celach promocyjnych. Widzom rozdano broszurki reklamowe ze szczegółowym opisem wszystkich kostiumów, co zmieniło przedstawienie w swego rodzaju pokaz mody.

Wyprzedzając dzisiejsze strategie promocyjne, w foyer teatrów, w których występowała Ristori, sprzedawano świetnie wykonane gipsowe statuetki, przedstawiające aktorkę w jej najsłynniejszych rolach; „papeterię Ristori”, czyli zestaw kopert i papieru listowego z jej wizerunkiem czy książeczki z tekstami przetłumaczonymi na najważniejsze języki obce, aby widzowie mogli wcześniej zapoznać się z jej repertuarem w preferowanym przez siebie języku.

Broszurka z przedstawienia Marii Antoniny z angielskim tłumaczeniem tekstu. Zdjęcie z katalogu antykwarycznego AbeBooks.

Korzystając ze swojej pozycji arystokratki i jednocześnie uwielbianej diwy, Adelaide podejmowała się pewnych działań dyplomatycznych. Przykładowo, kiedy w 1860 roku udała się na występy do Petersburga, hrabia Cavour, późniejszy premier Włoch, powierzył jej delikatną misję, prosząc, by się dowiedziała, jak car zapatruje się na włoskie dążenia zjednoczeniowe. 

Obracała się w kręgach władców i arystokratów. Wykorzystując sytuację, podczas pobytu w Madrycie wstawiła się u królowej Izabeli II, by darowano życie człowiekowi skazanemu na śmierć za bunt. Ostatni cesarz Brazylii, Don Pedro prowadził z Ristori intensywną korespondencję. Włoska królowa Małgorzata (ta od pizzy Margherita), żona Umberta I, mianowała ją honorową damą dworu.

W latach 1874-1876 Adelaide Ristori odbyła Giro del mondo (Podróż dookoła świata), udając się w tournée po Ameryce Północnej i Południowej; wystąpiła również na Hawajach, w Australii i Nowej Zelandii, grając rolę Medei, Marii Stuart oraz Elżbiety, królowej Anglii (w sumie ponad trzysta przedstawień). W Australii właśnie, w stanie Wiktoria, część miasta Allendale, w której znajdowały się kopalnie złota, została nazwana Ristori na cześć aktorki (obecnie, po wyczerpaniu się złóż, miasto liczy 166 mieszkańców i nie ma już w nim szkoły, poczty ani sklepów). Towarzyszący jej w tej podróży przyjaciel rodziny, generał Bartolomeo Galletti wydał potem książkę Z Ristori dookoła świata, w której szczegółowo zrelacjonował całą trasę, liczącą prawie 70 tysięcy kilometrów.

Po powrocie aktorka wystąpiła w Skandynawii, gdzie spotkała się z gorącym przyjęciem. Następnie w Londynie, w teatrze Drury Lane, zagrała w Makbecie, tym razem w języku oryginału. 

Fragment genueńskiej wystawy kostiumów Ristori z okazji dwóchsetlecia jej urodzin (2022). Zdjęcie z konta FB Muzeum Aktora.

W 1885 roku pożegnała się ze sceną w nowojorskim teatrze rolą Marii Stuart, odegraną w języku angielskim. Siedem lat później owdowiała. Resztę życia spędziła na działalności filantropijnej. Napisała książkę Ricordi e studi artistici (Wspomnienia i studia artystyczne), poświęconą swojej karierze, w której analizowała również szczegółowo psychologię zagranych przez nią postaci scenicznych. W 1902 roku, z okazji jej osiemdziesiątych urodzin, złożył jej wizytę król Wiktor Emanuel III, co było wydarzeniem bez precedensu.

Adelaide zmarła w Rzymie w 1906 roku, w wieku osiemdziesięciu czterech lat, w pałacu Capranica del Grillo przy via Monterone 76, i została pochowana na rzymskim cmentarzu Verano.

Występy teatralne były wówczas rzeczą ulotną i przemijającą; jedyne, co z nich pozostało, to recenzje, zapisy w pamiętnikarskie, a od pewnego momentu również zdjęcia. Trwałą zasługą Adelaide okazała się natomiast zmiana podejścia do kwestii kostiumów. Wcześniej sam aktor musiał się wystarać o ubiór sceniczny, na co często brakowało mu funduszy, a także wiedzy na temat historii strojów.

Projektowanie ubiorów Ristori powierzała malarzom, a produkcję fachowym krawcom. Aktorka używała kostiumu jako swoistej wizytówki, dlatego konsultowała się z różnymi muzeami, sprawdzała źródła historyczne, prosiła o współpracę znanych malarzy i kupowała wiele ubrań od najsłynniejszego krawca Paryża w tamtej epoce, czyli Charlesa Fredericka Wortha, uważanego obecnie za ojca haute couture. Jest wiele źródeł na temat strojów artystki, zachowało się też sporo listów pisanych przez nią do kolegów i krawców. Korespondencja ta oraz liczne kostiumy przechowywane są w Muzeum Aktora w Genui. Ristori również wybierała i finansowała stroje dla pozostałych wykonawców, co w rezultacie podnosiło walory artystyczne całego przedstawienia.

Kostium Ristori. Zdjęcie z konta FB Muzeum Aktora w Genui.

Imieniem aktorki nazwano teatr w Cividale del Friuli oraz cichą i elegancką ulicę w Rzymie, w dzielnicy Parioli, niedaleko jej domu. Adelaide ma swoje ulice również w Bolonii i Turynie oraz w Padwie, w dzielnicy, gdzie wszystkie ulice noszą imiona wybitnych osobistości teatralnych. Również Mediolan poświęcił jej małą uliczkę. W Weronie jest Teatr Ristori, nazwany tak po tym, jak aktorka odniosła w nim wielki sukces jako Maria Stuart.

W 2022 roku przypadła dwusetna rocznica jej urodzin. Muzeum Teatru zorganizowało we współpracy z Teatrem Narodowym i Uniwersytetem Genueńskim uroczystości, obejmujące między innymi teatralne wznowienie „mikrotragedii” Lady Makbet, w reżyserii Davida Livermore (Ristori zrobiła tu z Makbeta krótki monodram, przycinając sztukę Szekspira, tak by skupiała się jedynie na bohaterce), wystawę kostiumów i międzynarodową konferencję naukową, poświęconą wielkiej aktorce. Wydarzenie to stało się jednym z dwóch włoskich obchodów, którym patronowało UNESCO w sezonie 2022/23, wraz ze stuleciem urodzin sławnego reżysera Pasoliniego.

30 sierpnia 2022 roku na Forum Juliusza Cezara w Cividale del Friuli uroczyście odsłonięto pomnik Adelaide Ristori, wykonany jeszcze w 1913 roku przez rzymskiego rzeźbiarza Antonio Marainiego. Odsłonięcie monumentu było zaplanowane na 30 sierpnia 1914 roku i zostało odwołane ze względu na wybuch pierwszej wojny światowej. To właśnie dzięki temu pomnikowi mogłam zapoznać się z ciekawą postacią włoskiej tragiczki. 

Krótki filmik o wystawie kostiumów Adelaide Ristori.

A na koniec moje ulubione zdjęcie z Cividale. Już je kiedyś publikowałam na X, ale jestem z niego bardzo zadowolona…

Diabelski Most nad rzeką Natisone. Po lewej kościół i klasztor św. Franciszka.
Podziel się

One Reply to “Diwa dyplomatką”

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *